Saklı Kelimeler 3: Ezrevin Goşt Tentume

Ezr: Kıyı

Ka ku dadin erzevin

Giomidin parçenin

Merni an ku neşanlun

Joğvim anu parçenin

Bizim köylerimizde neredeyse herkesin bir ‘erzevar’ ı bulunur. Çünkü bizim evlerimiz genellikle dere boylarındadır. Evlerimiz derenin iki yakasına sıralanmış dereye bakarlar. Evden dere kıyısına kadar olan topraklara ‘erzevar’ denir. Bu kelimenin içinde bir kelime gizlidir. Ancak bitişik yazdığımız ve saklı kelimeyi kendi başına kullanmadığımız için (belki kullanan yaşlılarımız hala vardır. Ben duymadım.) bu kelimeyi fark etmeyiz. Erzevar aslında ‘erz i var’ dan gelmektedir. Hemşincede  oldukça yaygın olan i ver, i var, i us, kullanımları yön bildiren kullanımlardır.  dunn i ver diyorsak evin bulunduğumuz yerden yukarıda olduğunu, dunn i var diyorsak evin bulunduğumuz yerden aşağıda olduğunu, dunn i us diyorsak evle aynı düzlemde olduğumuzu anlarız. Eğer ‘erzevar’ kelimesinin ‘erz i var’ dan geldiğini iddia ediyorsak bu durumda ‘erz’ in kendi başına bir anlamı olması gerekir. Evet saklı kelimemiz ‘erz’ dir.

Ermenice sözlüklerde ‘ezr’ sözcüğü ‘ap’ sözcüğü ile birlikte ‘yalı’, ‘kıyı’ anlamına gelmektedir. ap sözcüğü Hemşincede de yaygın bir şekilde kullanılır. Kedap: dere kenarları, garmecap: köprübaşı, dzovap: deniz kıyısı (dziyap: çarşı sözcüğü de bu deniz kıyısı sözcüğünden anlam genişlemesi yoluyla ortaya çıkmıştır.) vb.  Ancak  ‘ezr’ sözcüğünün kullanıldığı tek yer bildiğim kadarıyla ‘erzevar’ sözcüğüdür. Peki ‘ezr’ sözcüğü neden ‘erz’ biçimini almış. Bu olaya dilde göçüşme denir. Özellikle yazılı olmayan dillerde ve yazılı dillerin yöresel ağızlarında göçüşme olayına oldukça sık rastlanır. Türkçeden örnek verecek olursak; ‘ekşi- eşki’, ‘toprak-torpak’, ‘kirpik- kiprik’, ‘yaprak-yarpak’, ‘yalnız- yanlız’, ‘yanlış- yalnış’ sözcüklerinde göçüşme ses olayına rastlanır.

Hemşincede de örnekler bulmak mümkündür: ‘gamurç- garmuç’, ‘agra- arga’, ‘aganç- anguç’ gibi kelimeler ilk aklıma gelenler. Eğer konuyla ilgili ayrıntılı bir inceleme yapılırsa başka sözcükler de rahatlıkla bulunabilir.

Sonuç olarak ‘erzevar’ ların neden genellikle dereden aşağıya olduğu anlaşılmış oluyor. Adı üzerinde evden dere kıyısına doğru inen, aşağıya doğru uzanan tarlalara, bahçeleri anlatmak için‘erz i var’ kıyıya doğru (kıyı aşağıda) kelimesi isimleşmiştir. İyi ki de öyle olmuş. Böylece kıyı anlamına gelen ‘ezr’ kelimesini de içinde saklamış.

Eğez: Kamış

Hemşincede ‘gamiş’, Türkçe ‘kamış’ kelimesinden alınmıştır. Hemşincede Kamış’ın Ermenice kökenli bir karşılığını bulamadım. Ermenice sözlüklerde geçen ‘eğez’ kelimesini görünce Hemşincedeki ‘ağaz’ ın saklı bir kelime olduğunu fark ettim. Hemşincede tarlaların, derelerin kenarlarındaki sulak alanlara, küçük su birikintilerinin olduğu yerlere ‘ağaz’denir. Bu kelimenin başka hiçbir kelime ile bağlantısını bilmiyorum. Yani Ermenice ‘Eğez-kamış’ kelimesi Hemşincede anlam genişlemesine uğrayarak kamışların çıktığı sulak alanları niteleyen bir kelime haline gelmiş.  

Tarm: Taze

monin i ver elloğum

monin mole vatoğum

entis gançoğ dağotse

govu bes tarmanoğum

Hemşincede ‘tarman’ ağaç yaprakları, ot vb. bitkilerden oluşan hayvan yemine denir. Tarmanel/tarmanuş kelimesi ise bitkilerden oluşan bu yemin hayvanlara verilmesi, hayvanların ‘tarman’ ile yemlenmesi anlamına geliyor. Ermenice sözlüklere baktığımızda tarman kelimesinin içinde de bir kelimenin saklı kaldığını görmek mümkün. Ermenice’de ‘tarm’ taze anlamına gelmektedir. Hemşincedeki ‘tarman’ öyle anlaşılıyor ki Ermenice tarm-taze kelimesinden, yani bitkilerin, otların, ağaçların yapraklarından oluşan hayvan yiyeceği yani ‘tazeden’ anlamını kazanmış. Böylelikle Hemşincede olmadığını zannettiğimiz taze-tarm kelimesinin tarman kelimesinin içinde saklı olduğunu görmüş oluyoruz.

Goşd: Sert

Ermenice kabak anlamına gelen ‘tıtum’ Hemşincede ‘tentum’ olmuştur. Bildiğiniz gibi çeşit çeşit tentumlar vardır. Bunlardan bir tanesi de ‘goşd tentum’ dur. Kuzinede pişen goşd tentumun üzerine toz şeker serperek yediğimiz günleri hala özlemle anarım. Yıllardır böyle bir kabak keyfi yapmadım. Neyse en kısa zamanda kuzinede pişmiş kabak yeme şansı yakalama dileğimiz dursun bir kenarda, biz yine sözcüğümüze dönelim.  Sözlük taramalarına başlayana kadar ‘goşd tentum’ daki ‘goşd’ ne anlama geliyor diye hiç düşünmemiştim. Ermenice sözlüklerde ‘goşd’ sert, katı ve kaba anlamlarına geliyor. Birincil anlamı fiziksel sertliğe işaret ederken, mecazi anlamda da davranış olarak kabaya işaret ediyor. Böylece goşd tentumun sert kabuğunun içinde saklı kalmış bir kelimeyi daha ortaya çıkarmış oluyoruz.  

Mahir Özkan

Gor Dergisi Sayı 3 Sonbahar 2015