HEMŞİNCEDE İSİM HAL EKLERİ

Bu sayıdaki  yazımızda Hemşincenin isim hal/durum eklerini inceleyeceğiz. Dilbilimde hal ekleri, söz diziminde öğelerin fiil ile olan ilişkisine bağlı olarak aldıkları/atandıkları biçimbirimler (morpeheme) olarak tanımlanır. Örneğin Türkçede ya da İngilizcede cümlenin öznesi her zaman yalın/nominatif haldedir yani ek almaz ya da sıfır biçimbirimçik olarak tanımladığımız [Ø] ekini alırlar, örneğin Ali kitap okuyor ya da John reads a book cümlelerinde özne olan Ali ve John herhangi bir ek almamıştır ya da sıfır biçimbirimçik nominatif ekini almıştır diyebiliriz. Benzer bir şekilde, Türkçede fiilin belirli nesnesi her zaman ismin –i hali (dilbilimde [I] ile gösterilir) denilen akuzatif ekini alır çünkü bu dilde fiilin eyleminden etkilenen öğe bu ek ile kodlanmaktadır (Ali kitab-ı okuyor gibi).

Hemşinceye baktığımız zaman cümledeki öğelerin fiil ile ilişkisine göre bir takım hal ekleri aldığını görürüz. Fakat hal eklerinin sadece fiil ile olan ilişkisine göre değil aynı zamanda bazı durumlarda öğenin canlı olma veya olmama ayrımı (animate vs. inanimate) gözetilerek belirlendiğini görürüz.

Ayrıca, Hemşincede isimlerin sınıflara ayrıldığını gözlemlemekteyiz. İsmin hallerinin çekiminde bir ismin hangi sınıfta olduğuna bağlı olarak farklı hal biçimleri aldığını gözlemlemekteyiz. Örneğin, gadu ‘kedi’ kelimesi ismin akuzatif halinde –i ekiyle çekimlenirken gov ‘inek’ ve mart ‘adam’ gibi kelimeler bir cümlenin nesnesi olduklarında yani ismin akuzatif halinde –u ekiyle çekimlenirler. Örneğin,  Yez gadu-yin desa ‘Ben kediyi gördüm.’ cümlesinde gadu ismin –i sınıfına göre akuzatif alırken Yez mart-un desa ‘Ben adamı gördüm.’ cümlesinde görüldüğü gibi, mart –u sınıfına göre akuzatif eki alır. Biz bu sayıda –i çekiminde olan isimlere yer vereceğiz ve bu isimleri her bir hal ekine tek tek değinerek inceleyeceğiz.[1]

A)    Nominatif/Yalın hal durumu (NOM)

Hemşincedeki bir cümlenin öznesi her zaman nominatif durumdadır ve yalın ek [Ø] alır. Öznenin canlı olması ya da cansız olması bu ekin biçimini etkilemez:

(NOT: hal ekleri kalın yazılacaktır, ayrıca isimlerdeki –n ve –e ekleri belirlilik ekleridir.)

(1)  a. Ayşe-Ø-n   gerta.                                                              b. Gov- Ø-e xod guda

           ‘Ayşe gidiyor.’                                                          ‘İnek ot yer.’

               

B)    Akuzatif hal durumu (AKK)

Hemşincede cümlenin direkt nesnesi akuzatif durumdadır ve alacağı hal eki bu öğenin canlı ve cansız olma durumuna göre değişir. Eğer olaydan etkilenen nesne bir insan ya da canlı bir varlıksa –(y)i ekini alır.

(2)  a. Yes Murat-i-n desa.                                        b. Yes gadu-yi-n desa.

           'Ben Murat'ı gördüm.'                                         'Ben kediyi gördüm.'

Eğer olaydan etkilenen cansız bir nesne ise yalın ek [Ø] alabilir. Örneğin aşağıda (3a,b) ve (4a,b) numaralı cümlelerde akuzatif durumda olan nesneler [Ø]  eki alır bu yüzden xendzor, kitab ya da belirlilik durumuna göre xendzore, kitabe olarak çekimlenir. Her iki cümlede de xendzorin ve kitabin kullanmak yanlış olacaktır. Bu halde, aşağıda verilen (3c) ve (4c) cümleleri “xendzor” ve “kitap” nesneleri cansız olduğu için gramatik olarak yanlış cümlelerdir.

(3)  a. Yes xendzor-Ø  desa.                                                      (4) a. Yes kitab- Ø gartagum.

   ‘Ben elma gördüm.’                                                                    ‘Ben kitap okuyorum.’

        

b. Yes xendzor-Ø-e ari.                                                            b. Yes kitab- Ø-e gartagum

            ‘Ben elmayı aldım.’                                                                     ‘Ben kitabı okuyorum.’

        c. *Yes xendzor-i-n ari.                                                             c. *Yes kitab-i-n gartagum.

            ‘Ben elmayı aldım.’                                                                     ‘Ben kitabı okuyorum.’

Hemşincede akuzatif durum ekinin cümledeki nesnenin bir insana ya da canlı bir varlığa işaret edip etmemesine göre ismin yalın halinde ya da –i halinde bulanabileceğini belirttik. Ancak bu durumun hayvanlar gibi canlılara işaret eden nesnelerde çeşitlilik gösterdiğini gözlemledik. Bu gözleme göre, aşağıda verilen cümlelerin nesnesi olan “cincux” hem ismin yalın halinde hem de –i halinde Hemşince konuşanları tarafından gramatik olarak doğru kabul edilmektedir.

(5)  a. Yes cincux Ø-e desa.                                                       b. Yes cincux-i-n desa.

   ‘Ben kuşu gördüm.                                                               ‘Ben kuşu gördüm.’

Bu durumun daha ince araştırma ve dilin günlük yaşamda kullanımın gözlemlenmesi yoluyla bir değişim sonucu mu (Türkçe gibi ismin halleri eklerinin nesnenin insan olması ya da canlı olmasına göre ayrım yapmamaya doğru değişmesi), yoksa bazı hayvan isimlerinin kişileştirilmesi yoluyla ve böylece –i halini alabilmesi sonucuyla mı oluştuğu ortaya çıkarılabilir. Hemşince üzerinde yapılacak gelecek araştırmalarda bu konuya değinilebilir.

C)     Datif hal durumu (DAT)

Hemşincede cümlenin dolaylı nesnesi ve ertuş ‘gitmek’, putenuş ‘bakmak’ gibi yönelme belirten bazı fiillerin nesnesi datif durumdadır ve her zaman –(y)i ekini alır. Öğenin canlı ya da cansız olması bu ekin biçimini etkilemez:

(6)  a. Yes gaduy-i-n xendzor devi.                       b. Yes mektube Neşe-yi-n xergetsi.

   ‘Ben kediye elma verdim.’                                ‘Ben mektubu Neşe’ye yolladım.’

c. Yes kitab-i-n putai.

                                                                   ‘Ben kitaba baktım.’

D)    Genitif hal durumu (GEN)

Hemşincede isimler sahiplik/aitlik bildirdikleri zaman genitif durumda bulunurlar. Sahiplik bildiren isim –(y)i eki alırken sahip olunan isim ise yalın haldedir sadece belirlilik eki (-e/-n) alır. İsimlerin canlı ya da cansız olması bu eklerin biçimini etkilemez:

(7)  a. Erzev-i-n tur-e   ‘bahçenin kapısı’                             c. Kağ-i-n şun-e                              ‘köyün köpeği’

b. Dağ-i-n oda-n   ‘çocuğun odası’                                               d. Songül-i-n tev-e         ‘Songül’ün kolu’

                                                                                                    e. Hikmet-i-n tsi-n          ‘Hikmet’in atı’

E)     Lokatif hal durumu (LOK)

Hemşincede isimler bulunma hali bildirdikleri zaman lokatif durumdadırlar ve –(y)i eki alırlar.

(8)  a. Gadun erzev-i-n kunağadza.      b. Yes İstanbul-i-n abrigum.        c. Yes kezi ard-i-n desa.

           ‘Kedi bahçede uyuyor’                        ‘Ben İstanbul’da yaşıyorum.’     Ben seni tarlada gördüm.’

F)     Ablatif hal durumu (ABL)

Hemşincede isimler bir yerden ayrılma hali bildirdikleri zaman ya da (yönlendirilenin kaynağını bildirdiği zaman) ablatif durumdadırlar ve –(ts)an eki alırlar. Sözcük ünlü bir ses ile bitiyorsa -tsan, ünsüz ile bitiyorsa –an ile çekimlenir.

(9)  a. Yes ard-an kukam.                                                c. Alin Konya-tsan eyev.

          ‘Ben tarladan geliyorum.’                                        ‘Ali Konya’dan geldi.’

      b. Songule Neşe-tsan mektup arav.                                     d. Dağan mektab-an kuka.

         ‘Songül Neşeden mektup aldı.’                                ‘Çocuk okuldan geliyor.’

G)    Araç (instrumental - INST) ve Birliktelik (commitative - COM) hal durumu

Bir eylemin gerçekleştirilmesinde kullanılan araç isimlerine ve birliktelik belirten öğeye

 –(ts)ov eki eklenir. Sözcük ünlü bir ses ile bitiyorsa -tsov, ünsüz ile bitiyorsa –ov ile çekimlenir.

(10) a. Yes ture panlik-ov-e patsai.                       b. Yes kapçine tenag-ov giya.

             ‘Ben kapıyı anahtarla açtım.’                          ‘Ben hamsiyi bıçak-la yedim.’

             

                                                                c. Yes Ankaraniva Neşe-tsov-e kenatsi.

                                                    ‘Ben Ankara’ya Neşeyle gittim.’

Hemşincedeki hal eklerini aşağıdaki tabloda özet olarak sunuyoruz. Görüldüğü üzere akuzatif durumda canlı (örn: gadu) ve cansız (örn: xendzor) ayrımı bulunmaktadır. Ayrıca, en temel hal durum ekleri olan NOM, AKK, DAT ve GEN yalın (ya da sıfır ek - Ø) ve –i ekleriyle çekimlenmektedir. Bu da Hemşince isim hal sisteminde var olan bağdaştırma (syncretism) durumunu açıkça ortaya koymaktadır. Bir diğer deyişle, isim hal ekleri her hal durumu için ayrı olmayıp çoğu hal durumu için ortak bir ek kullanılmaktadır. Örneğin, Türkçede NOM-AKK-DAT-GEN-LOK-ABL için ayrı ekler kullanılır (sırasıyla -Ø -i, -e, -(n)in, -de, -den) fakat sadece INS ve COM hal durum aynı ek ile kodlanır (-(y)la). Türkçenin aksine Hemşincede toplamda dört adet hal eki bulunmaktadır; -Ø, -i, - (ts)an, -(ts)ov, ve bunlardan –i canlı isimlerde dört, cansız isimlerde ise üç hal durumunu bağdaşık olarak ifade eder. Tablodaki griye boyanmış kısımlar bunu açıkça göstermektedir:

Tablo-1: Hemşince hal eki sistemi

	NOM	AKK	DAT	GEN	LOK	ABL	INS/COM
	Ø	Ø / -i	-i	-i	-i	-(ts)an	-(ts)ov
XENDZOR	xendzor	xendzor	xendzorin	xendzorin	xendzorin	xendzoran	xendzorov
GADU	gadu	gaduyin	gaduyin	gaduyin	gaduyin	gadutsan	gadutsov

Bu sayıda Hemşincede ismin hal eki sistemini inceleyip –i çekiminde olan isimlerin hal eki sistemini açıklamaya çalıştık. Sonraki sayılarda diğer çekimlerde olan isimlerin hal eki sistemine yer vereceğiz ve bu dildeki zamir sistemini ele alacağız.

---

[1] Hemşincede ayrıca genig gibi bazı isimler düzensiz çekimlidir, bu yüzden çoğul eki ya da hal eki aldıkları zaman normal kurallardan farklı davranırlar ve çekim durumunda kelimenin kendisinde değişimler olur. Örneğin, genig ‘kadın’ kelimesi insana işaret etmesine rağmen bir eylemin direkt nesnesi olduğunda, yani ismin akuzatif halinde iken genoçe şeklinde bulunur. Hemşince‘de bu şekilde ayrı isim sınıfında olduğu iddia edilebilecek isimlerin hal eklerine daha sonraki sayılarda değineceğiz.

Neşe Kaya - Songül Gündoğdu

Gor Dergisi Sayı 5-6 Sonbhar 2016- Bahar 2017