Saklı Kelimeler 2: Ailemiz

Hemşince’de aile üyelerini ve akrabalık ilişkilerini niteleyen sözcükleri çoğu Hemşinli bilir. Ancak bazı sözcükler saklı kalmıştır. Çok bilinenler az bilinenler ve farklı bilinenleri ile işte ailemiz:

Aile sözcüğü Hemşincede tam olarak karşılamasa bile “oluşağ (oğul-uşak?)” sözcüğü ile ifade edilebilir. Bu kelimeyi daha çok ailenin büyüğü esas olarak da babası kullanır. Ermenicede ise “ındanik ve dnetsik” (dunetsik) sözcükleri kullanılmaktadır. Hemşincede unutulmuş olan bu sözcükler yine de Hemşinlilere tanıdık gelecektir.

Büyük baba, dede anlamında “bab”, annenin babası için  “keru bab- dayı dede” sözcükleri, seslenme sırasında ise, “babi”, “babila”sözcükleri kullanılmaktadır. Büyük anne anlamında kullanılan sözcük ise “mami / momi” dir. Bu sözcük hem anneanne hem babaanne için kullanılır.

Hemşincede çocuk anlamına gelen sözcük “dağa” sözcüğüdür. Kız çocuğu anlamında ise “ağçig” kullanılır. Küçük kız çocuğu anlamında “ağçkelat” kullanılır. Kız çocuğu olarak “ağçgena dağa” ve erkek çocuk anlamında “mança dağa” sözcükleri de kullanılmaktadır. Ergenlik döneminde çocukları ifade etmek için ise “norlus” sözcüğü kullanılmaktadır. “Orti” sözcüğü ise “evlat” ve “yavru” anlamına gelen bir sözcüktür. Ayrıca eskiden “orti” sözcüğünün sülale belirten anlamda kullanıldığına dair tanıklıklar mevcuttur. Örneğin bir süleleyi ifade etmek için “….ortik” kullanılabilmektedir. Türkçedeki “…oğulları”, “…giller” sözcüklerine karşılık gelmektedir. “Bekarortik”, “makarortik”, “vayiçortik” vb.

Hemşince de anne ve baba karşılığında sırasıyla, “mar “ve “dad” sözcükleri kullanılmaktadır.

“mar” çunim u “dad” çunim

kuğin meç martsu çunim…

Anne sözcüğünün bu kullanımın dışında genellikle başına “ye” hecesi eklenerek “ma”, “may”, “mayila”, “mayig”, “mayrig” gibi kullanımları da mevcut. “Mar / mayr” sözcüğü cümle içinde “mor / moe” biçimlerini de alır. Baba sözcüğü ise seslenme sırasında genellikle “dad” yerine “baba” şeklinde kullanılır. “Ye ma inç bes es - ye anne nasılsın”, “ye baba hats udoğ es ta? - ye baba yemek yiyecek misin?” Bunlar genellikle çok bilinen kullanımlardır. Bunların dışında bir kullanım ise daha az bilinir. “Mayr ve hayr” sözcükleri nadir olarak da olsa kullanılan sözcüklerdir. Babamın küfrederken kullandığı sözcüklerin ne anlama geldiğini uzun zaman çözememiştim. Sözcükler üzerine düşünmeye başlayınca duyduğum sözcüklerin anne ve baba anlamına geldiğini anladım. “Ku hayrn u mayre k.nin şeniye…- senin ananı ve babanı s..sin köpekler” genellikle bir hikaye anlatırken kızdığı, yanlış bir hareket yapan hikaye karakterine babam bu şekilde küfrederdi. “ Ku hayrn u mayre sev elli” şeklinde beddua sözünde de bu kullanım vardır.

Anne ve babadan onların kız kardeşlerine geçince bu sözcüklerle bağlantılı sözcükler çıkıyor karşımıza. Teyze anlamındaki “mokur/morkur” sözcüğü mayr (anne) ve kuyr (kızkardeş) (mayrikur) sözcüklerinin birleşmesiyle oluşur. Hala anlamındaki “hokur” sözcüğü ise hayr (baba) ve kuyr (kızkardeş) (hayrikur) sözcüklerinin birleşmesiyle oluşur. Hopa’da pek rastlanmasa da Çayeli Senoz vadisinden yaptığım kayıtlarda teyzenin kocası için “mokurar”, halanın kocası için ise “hokurar” sözcükleri kullanılmaktadır.

Anne ve babanın erkek kardeşleri ise “keri” ve “hopar” (hayr(baba) ve ağpar(kardeş) sözcüklerinden)’ dır. Dayı ve amcanın karıları sırasıyla “keregin” (keri ve gin-dayı ve kadın) ve “oğegin” (hayr ile bağlantılı olarak oğe -amca?ve gin- kadın) dir.

Bu sözcüklerde gördüğümüz gibi “gin” kadın anlamına gelmektedir. Peki kadın anlamında Hemşinlilerin kullandığı “genig” sözcüğü nereden geliyor?

-ig eki Ermenice küçültme ekidir. Bu ek Türkçedeki karşılığı  -cik olan ektir. Bu ekin kullanıldığı sözcüklere  “Bidzilig(küçücük)”, “mayrig(annecik)”, “hayrig(babacık)”, “kuyrig(kızkardeşcik)”, “hadig(tanecik)”,  “genig(kadıncık) sözcükleri örnek verilebilir. İlk dört örnek Ermenice ve Hemşincede aynı şekilde küçültme anlamını içerecek şekilde kullanılan sözcüklerdir. “Hadig” ve “genig” sözcükleri ise Hemşincede küçültme olmaksızın tane ve kadın anlamı kazanmıştır. Ermenice de “had” “tane”, “gin” “kadın” anlamına gelmektedir. Ermenicede gnig kabaca kadın anlamı kazanmıştır. Yani Türkçedeki “karı” kelimesinin karşılığı olarak kullanılmaktadır.  “Gin” sözcüğü Hemşincede “keregin” ve “oğegin” sözcüklerinde kadın anlamını korumuş görünmektedir. Ermenice konuşan arkadaşlarla yaptığımız bir sohbette kaç kardeş olduğumuzu sorduklarında “mek inn hadig ağparik-biz dokuz tane kardeşiz” dediğimde gülüşmüşlerdi. Çünkü hem dokuz kardeş olup hem de bunu “dokuz tanecik” şeklinde ifade etmem komik bir durum ortaya çıkarmıştı.

Adam anlamında “mart” sözcüğü kullanılmaktadır. Bu sözcüğün kullanımı İngilizcedeki “man” sözcüğü gibidir. Yani hem insan anlamı hem adam anlamını içermektedir. Erkek anlamında ise “manç” ve “gedriç” sözcüğü kullanılmaktadır. “Gedriç” sözcüğü (Ermenice gdriç), Ermenice sözlüklerde “cesur, yiğit” anlamına gelmektedir. Hemşincede bu anlamıyla kullanıldığını annemin bir sohbetinde fark ettim. Bir arkadaşının bir tartışma sırasında aldığı cesurca tutumu anlatmak için “isman dağnine gedriç asats, inçu asoğer.-böyle doğrudan cesurca söyledi, ne söyleyecekti ise.” Sözcüğün burada cesur anlamında kullanıldığı anlaşılmaktadır. Yine bu kullanımı destekleyen “gedriç genig” deyimi cesur kadınları nitelemek için kullanılmaktadır. “Gedriç” sözcüğünün çoğunlukla erkekler için kullanılması doğal olarak erkek egemen toplumsal değer yargılarından kaynaklanmaktadır. Türkçede de “yiğit” sözcüğünün sıfat olarak çoğunlukla erkekler için kullanıldığı düşünülürse, “gedriç” sözcüğünün de çoğunlukla erkekler için kullanılması daha kolay anlaşılacaktır.

 Mahir Özkan

Gor Dergisi Sayı 2 Bahar 2015