Saklı Kelimeler 1: Aşuşn u Put Enuşe

Hemşince yok olma tehdidi altında olan bir dil. Bu nedenle de diline ve kültürüne sahip çıkmak isteyen, onu gelecek kuşaklara taşımak isteyen insanlarda tek bir kelimeye karşı bile büyük bir hassasiyet olması kaçınılmaz. Son zamanlarda Hemşince konuşabildiğim ailemden ve çevremden insanlarla yaptığım muhabbetlerin bir yönünü de bu hassasiyet oluşturuyor. Özellikle annemle yaptığım sohbetlerde her kelimeyi didikliyor, yeni duyduğum kelimeleri kaydediyorum. Onu bıktırma ve anlattığı konuyu bölme pahasına, benim bilmediğim, yeni kullandığı kelimenin anlamını uzun uzun açıklamasını istiyorum. Bu açıklamaları kaydediyorum.

Bir yandan da Hemşince ile ilgili yaptığım sözcük derlemeleri, taramaları ve Hemşince öykü, şiir, masal, çeviri çalışmaları sırasında ihtiyaç duyduğum kelimeleri ararken karıştırdığım sözlükler, sorduğum büyüklerden edindiğim bilgiler oldukça fazla malzeme biriktirmemi sağlamış durumda. Bu kayıtları, Hemşince’nin artık neredeyse kaybolmak üzere olan kelimelerini, deyimlerini açığa çıkarmak için yapılan arkeolojik bir kazıya benzetiyorum. Her yeni öğrendiğim kelimede büyük bir heyecan ve keyif duyuyorum. Umarım siz de saklı kelimeleri keşfederken benim aldığım keyfi alırsınız.

Aşuş

Ortalama düzeyde Hemşince bilen birisine “aşuş” kelimesi ne anlama gelir diye soracak olursanız muhtemelen cevap alamazsınız. Çünkü tek başına bu kelimeyi duymuş olma ihtimali çok zayıftır. Ama kendisine, nen aşuş, yed aşuş, viy aşuş- ver aşuş, var aşuş, derseniz söylediklerinizi anlayacaktır. Size “nen aşa” diyen kişinin sizinle aynı yükseltide, “ver aşa” diyen kişinin sizden yüksekte, “var aşa” diyen kişinin sizden aşağıda, “yed aşa” diyen kişiye ise sırtınızın dönük olduğunu bilirsiniz. Başka bir şey daha bilirsiniz. Bu kişi sizden kendisine doğru bakmanızı istemektedir. Hatta bu kelimenin geçtiği meşhur manilerimiz de vardır.

Ka cefukan u elles

Dandzetsan xavağ kağa

İndzi u desnus hana

Mem al mem al yed aşa

Yani aşuş, bakmak anlamına gelmektedir. Ama ben bugüne kadar aşuş kelimesinin tek başına bakmak anlamında kullanıldığını duymadım. Biz bakmak anlamında “put enuş” kelimesini kullanıyoruz. Ama mesela nen put aa, ver put aa şeklinde de bu kelimeyi kullanmıyoruz. Bunu fark edince bu kelimeleri sözlüklerde aramaya karar verdim. www.nayiri.com adlı bir internet sözlüğünde yaptığım taramalarda kelimelerin ikisini de buldum. Sözlüğe göre aşuş; “bakmak, göz atmak” anlamlarına geliyor. Put sözcüğü ise, puyt şeklinde geçiyor ve “dikkat” anlamına geliyor. “Put enuş” ise “dikkat etmek” anlamına geliyor. Peki Hemşince’de dikkat ne anlama geliyor. Benim bildiğim doğrudan dikkat anlamına gelen bir sözcük Hemşincede yok.

Demek ki biz birbirine çok yakın anlamları olan dikkat etmek ve bakmak kelimelerinin ikisini de bakmak anlamında kullanmaya başlamışız zaman içerisinde. Tabi bu dikkat (put) kelimesinin bakmak anlamında daha fazla kullanılmasından dolayı zaman içerisinde dikkat anlamının ortadan kalkmasına yol açmış. Ama “aşuş” kelimesinin yanındaki eklerle birlikte de olsa korunmuş olması bizim için bir şans. Bu sayede dikkat kelimesini belki yeniden dikkat anlamında da kullanmanın imkanını bulacağız.

Biraz düşününce bu kelimenin dikkat anlamına yakın kullanımlarına da Hemşincede rastlamanın mümkün olduğunu görüyoruz. Mesela birisi ile hararetli bir konuşmanın ortasındayız ve önemli şeyler anlatıyoruz. Karşımızdaki zaten bize bakıyordur. Ama biz sözlerimizi dikkat etmesini istediğimiz zamanlarda, “tun indzi put aa, astadzniyes mitkad hanel mi- sen bana bak (benim dediklerimi dikkate al), söylediklerimi aklından çıkarma” deriz. Burada tam olarak dikkat anlamına gelmese de bu kullanımının ipuçlarını veren bir kullanım olduğunu söyleyebiliriz.

Mahir Özkan

Gor Dergisi Sayı 1 Sonbahar 2014