HAMŞETSNAG SORVİK GU / HEMŞİNCE ÖĞRENİYORUZ 7

EMİR KİPİ

Emir Kipinde Olumlu

Hemşincede emir kipi yapılırken ikinci tekil kişi için bütün fiillerin şimdiki zaman köküne ‘a’ getirilir. İkinci çoğul kişi için ise fiilin di’li geçmiş zaman köküne ‘ek’ eki getirilir.

	fiil	tun-sen	tuk-siz
Hemşince Türkçe	kirel/ki(r)uş yazmak	ki(r)a yaz	ki(r)etsek yazın
Hemşince Türkçe	sorvil/sorvuş öğrenmek	sorva öğren	sorvetsek öğrenin
Hemşince Türkçe	xağal/xağuş oynamak	xağa oyna	xağatsek oynayın

Emir Kipinde Olumsuz

Hemşince de emir kipinde olumsuz yapılırken şimdiki zaman çekiminin sonuna ‘mi’ eki getirilir. İkinci çoğul kişide kişi eki ‘k’, olumsuzluk eki ‘mi’ ye eklenir.

	fiil	tun-sen	tuk-siz
Hemşince Türkçe	kirel/ki(r)uş yazmak	ki(r)e mi yazma	ki(r)e mik yazmayın
Hemşince Türkçe	sorvil/sorvuş öğrenmek	sorvi mi öğrenme	sorvi mik öğrenmeyin
Hemşince Türkçe	xağal/xağuş oynamak	xağa mi oynama	xağa mik oynamayın

Sık Kullanılan Düzensiz Fiillerin Emir Kipinde Çekimi

		Olumlu		Olumsuz
	fiil	tun	tuk	tun	tuk
Hemşince Türkçe	enel/enuş yapmak	aa yap	aek yapın	ene mi yapma	ene mik yapmayın
Hemşince Türkçe	ginal/ginuş durmak/kalmak	gatsi dur/kal	gatsik durun/kalın	gina mi durma/kalma	gina mik durmayın
Hemşince Türkçe	ellel/elluş çıkmak	el çık	elek çıkın	elle mi çıkma	elle mik çıkmayın
Hemşince Türkçe	lal/luş ağlamak	lats ağla	latsek ağlayın	la mi ağlama	la mik ağlamayın
Hemşince Türkçe	udel/uduş yemek	ge ye	giek yiyin	ude mi yeme	ude mik yemeyin
Hemşince Türkçe	paxçil/paxçuş kaçmak	paxi kaç	paxik kaçın	paxçi mi kaçma	paxçi mik kaçmayın
Hemşince Türkçe	hartsenel sormak	hartsu sor	hartsutsek sorun	hartsene mi sorma	hartsene mik sormayın
Hemşince Türkçe	tenel/tenuş koymak	ti koy	tiek koyun	tene mi koyma	tene mik koymayın
Hemşince Türkçe	panal/panuş açmak	pats aç	patsek açın	pana mi açma	pana mik açmayın
Hemşince Türkçe	dal/devuş vermek	du ver	devek verin	da mi verme	da mik vermeyin
Hemşince Türkçe	kal/ eguş gelmek	aye gel	egek gelin	ka mi gelme	ka mik gelmeyin
Hemşince Türkçe	ertal/ertuş gitmek	kena git	kenatsek gidin	erta mi gitme	erta mik gitmeyin
Hemşince Türkçe	ellal/elluş olmak	aği ol	ağik olun	elli mi olma	elli mik olmayın
Hemşince Türkçe	perel/pe(r)uş getirmek	pe getir	piek getirin	pie mi getirme	pie mik getirmeyin
Hemşince Türkçe	arnel/arnuş almak	ar al	arek alın	arnu mi alma	arnu mik almayın
Hemşince Türkçe	tarnal/tarnuş dönmek	tartsi dön	tartsek dönün	tarna mi dönme	tarna mik dönmeyin
Hemşince Türkçe	asel/ asuş söylemek	asa söyle	astek söyleyin	ase mi söyleme	ase mik söylemeyin
Hemşince Türkçe	toğul/toğuş bırakmak	toğ bırak	toğutsek bırakın	toğu mi bırakma	toğu mik bırakmayın
Hemşince Türkçe	nesdel/nesduş oturmak	nisd otur	nesdek oturun	nesdi mi oturma	nesdi mik oturmayın

İSTEK KİPİ

İstek kipi gerçekleşmiş ya da gerçekleşmekte olan eylem ve durumları değil, gerçekleşmesi istenilen, muhtemel, hayal edilen, şarta ya da tercihe bağlı eylem ve durumları belirtir. Hemşincede istek kipine Türkçede karşılık gelen tek bir kip yoktur. Hemşincede istek kipi geçmiş ve şimdiki zamanda olmak üzere iki tanedir.

a) Şimdiki Zamanda İstek Kipi

Şimdiki zaman kipinde fiilin sonuna getirdiğimiz ‘gu’ ekini attığımızda, fiili istek kipinde çekmiş oluruz:

		ki(r)el/ki(r)uş yazmak	sorvil/sorvuş öğrenmek	xağal/xağuş oynamak
Hemşince Türkçe	yes ben	ke(r)im yazayım	sorvim öğreneyim	xağam oynayayım
Hemşince Türkçe	tun sen	ki(r)es yazasın	sorvis öğrenesin	xağas oynayasın
Hemşince Türkçe	an o	ki(r)a yazsın	sorvi öğrensin	xağar oynasa
Hemşince Türkçe	mek biz	ke(r)ik yazsak	sorvik öğrensek	xağak oynasak
Hemşince Türkçe	tuk siz	ki(r)ek yazsanız	sorvik öğrenseniz	xağak oynasanız
Hemşince Türkçe	aner onlar	ki(r)en yazsalar	sorvin öğrensinler	xağan oynasınlar

Hemşincede istek kipinde olumsuz yapmak için tablodaki fiillerin sonuna ‘oç’ olumsuzluk eki getirilir.

Hemşince: sorvim oç; Türkçe: öğrenmeyeyim / öğrenmesem

Hemşince: xosim oç; Türkçe: konuşmayayım / konuşmasam

b) Geçmiş Zamanda İstek Kipi

Hemşincede şimdiki zamanın hikayesinde fiilin sonuna getirilen ‘gu’ eki kaldırılarak istek kipinin geçmiş zamanı elde edilir.

		ki(r)el/ki(r)uş yazmak	sorvil/sorvuş öğrenmek	xağal/xağuş oynamak
Hemşince Türkçe	yes ben	ki(r)e yazaydım	sorve öğreneydim	xağa oynayaydım
Hemşince Türkçe	tun sen	ki(r)edi yazaydın	sorvedi öğreneydin	xağadi oynayaydın
Hemşince Türkçe	an o	ki(r)er yazaydı	sorver öğreneydi	xağar oynayaydı
Hemşince Türkçe	mek biz	ki(r)aki yazaydık	sorvaki öğreneydik	xağaki oynayaydık
Hemşince Türkçe	tuk siz	ki(r)eki yazaydınız	sorveki öğreneydiniz	xağaki oynayaydınız
Hemşince Türkçe	aner onlar	ki(r)eni yazaydılar	sorveni öğreneydiler	xağani oynayaydılar

c) İstek Kipinin Kullanıldığı Durumlar

1) Bir istek, temenni, yönelim, şüphe ya da emir belirtmek için kullanılır:

ertam put enim hona inç genin: gideyim bakayım orada ne yapıyorlar

asim ta çasim ta?: söylesem mi söylemesem mi?

ertak: gidelim

asa u kidanam: söyle ki bileyim

inç enik: ne yapalım?

inç enaki: ne yapsaydık?

yes inç kidanam: ben ne bileyim?

2) ‘kuze’ (isterdim) gibi dilek belirten kalıplar istek kipiyle kullanılır:

Atina ertuş kuze: Atina’ya gitmek isterdim

kak kuzes ta?: gelmemizi istiyor musun?

3) ‘ta a’ ‘eğer- ise) bağlacıyla başlayan ve şart belirten cümlelerde kullanılır:

tadis ta a gaxtes: eğer çalışırsan kazanırsın

tadedi ta a gaxtedi: eğer çalışsaydın kazanırdın

gamats xosis ta a hasgenal ga(r)im: yavaş konuşursan anlayabilirim

4) İlgi zamiri ‘ta’ nın yaptırım, dayatma bildiren yan cümlecikleri birleştirdiği hallerde istek kipi kullanılır:

kuzim ta elles: çıkmanı istiyorum (cümledeki dilbilgisi yapısını daha iyi anlamak için kelime kelime tercüme edelim: istiyorum ki çıkasın)

gasim ta menas: kalasın diyorum (diyorum ki kalasın)

5) Üçüncü tekil ve çoğul kişilerde ‘toğ’ (bırak) fiiliyle kullanılır:

menan toğ: bırak kalsınlar

erta toğ: bırak gitsin

6) Fiil ikilemeleriyle kullanılır.

havnim havnim oç: beğeneyim beğenmeyeyim

uzim çuzim ertuşes bidi: istesem de istemesem de gitmem gerekiyor

Mahir Özkan

Gor Dergisi Sayı 7 Sonbahar 2017