Saklı Kelimeler 7 : Ambuodn u Merale Parda Ana

Aynı dili konuşan topluluklar çeşitli tarihi, toplumsal ve siyasal nedenlerle birbirlerinden belli ölçüde uzak kaldığında dillerinde bazı değişiklikler olması kaçınılmaz olur. Ortak dillerindeki ortak kelimeler dilin devinimi içerisinde ilk anlamlarının, kelime anlamlarının yanında yan anlamlar, mecaz anlamlar ve farklı görevler kazanabilirler. Türkçenin bir lehçesi olan Azerice konuşan insanlarla karşılaşan kişiler bu duruma çokça tanık olurlar. Türkiye’de misafirimiz olan Azeri bir öğretmen ile yaptığımız sohbette kalabalıktan birileri Azerice maç izlediklerinde çok eğlendiklerini ve kelimeleri bizden farklı kullanmalarının çok komik durumlar yarattığını söylemişti. Azeri arkadaş da aynen şunları söylemişti: Valla biz de ‘Hasan Şaş’ın ortasına Hakan Şükür kafayı vurunca nasıl gol oluyor onu anlamıyoruz, kimmiş komik’ demişti. ‘Hasan Şaş’ın ortası’ onlar için Hasan Şaş’ın vücudunun bel kısımlarıydı. Otobüste bir Azeri “düşecek var” dediğinde aslında inmek istediğini söylüyordur vb. Ermenicenin bir lehçesi olan Hemşincede de Ermenicedeki anlamlarından farklı anlamlarda kullanılan birçok kelime var. Bunlara birkaç örnek verelim:

Ermenice ‘amb’ kelimesinin Türkçe karşılığı ‘bulut’ tur. ‘ambod’ ise ‘bulutlu’ anlamına gelir. ‘-od’ eki Ermenicede olduğu gibi Hemşincede de Türkçedeki –li, -lı, -lu, lü ekinin görevini görür. Ancak ‘ambod’ kelimesi Hemşincede yıldırım anlamı kazanmıştır. ‘Ambode orda gu’ denirken belki de ‘bulutlu hava gürlüyor’ denmek isteniyordu. Zaman içinde bu anlam yıldırıma doğru yer değiştirmiş. ‘amb’ kelimesinin yerine bulut anlamında ‘meral’ kelimesi kullanılır olmuştur. ‘meral’ kelimesi de Ermenice sözcüklerde ‘mrayl’ olarak bulunur ve Türkçe karşılığı ‘karanlık’ tır. ‘Havas ali meralets: hava yine karardı’ anlamından ‘hava yine sislendi’ anlamında doğru kaymış. Bu kelimelerin aynı kelime olduğu meral derken a sesinin yumuşak çıkmasından da rahatlıkla anlaşılır. Ermenicesinde a dan sonra gelen y bu yumuşamanın kaynağıdır. ‘kal: kayl: kurt, dzar: dzayr: uç, as: ays: bu’ kelimelerinde olduğu gibi.

‘barz’ kelimesi ise Ermenice sözcüklerde açık hava anlamında kullanılır. Bu anlamına çok yakın ancak bir parça değişime uğramış şekilde Hemşincede ‘ayaz’ anlamında kullanılır. ‘Barze engav vaat inçime ar mesoğes: ayaz düştü üzerine bir şey al üşüyeceksin.’ Biz Hemşincede  açık hava anlamında ‘pa(r)ad’ kelimesini kullanırız. Bu kelimede aynı anlamda Ermenice sözlüklerde bulunur.

‘oğ’ kelimesi tam bir saklı kelimedir. Tarlalardaki kavisli sırt bölgelerine ‘oğ’ deriz. Ermenice sözlüklerde bu kelime ‘omur’ anlamına geliyor. Muhtemelen bizdeki anlam birinci anlamıdır. Çünkü daha doğaya ait bir kelime. Adı geçen yüzey şekline benzetilerek omur için kullanılmaya başlanmış olabilir. Biz modernleşme sürecini yazılı olarak yaşamadığımız için bizde doğadaki anlamı ile kalmış olmalı. ‘oğaşar’ ise ‘omurga’ anlamına geliyor. ‘şa(r)uş’: dizmek kelimesini zaten kullanıyoruz. Dolayısıyla dizili omurlar anlamına gelen omurganın ‘oğaşar’ olması hiç de yabancı gelmiyor bana.

Türkiye’nin gece hayatında bir zamanlar çok meşhur olan bir şarkı vardı. Nakaratı şu şekilde: ‘sud e, sud e, sud e, as aşxarin meç amen pan sud e: yalandır, yalandır, yalandır, bu dünyanın içinde her şey yalandır.’  Ermenice yalan anlamına gelen ‘sud’ kelimesini biz çok az yerde kullanıyoruz. ‘sud ça ta?’ diye başladığımız cümlelerle hakkımızda söylenen bir şeyi yalanlayacak olduğumuzda doğru olmadığını söylemek istediğimizde kullanırız. Ama kelime anlamı sorulsa çoğumuz bilmeyiz. Bir de ‘sud dağe ağçe mi, astadzed enoğ çim:boşuna (yok yere, yalan yere) yalvarma, dediğini yapmayacağım’ cümlesinde olduğu gibi kullanırız. Burada da kelime anlamının yalan olduğunu düşünmeden kullanırız. Yalan kelimesinin yerine ise ‘xapelutin’, yalan söylemek yerine ‘xapuş’ kelimelerini kullanırız. Yalancı anlamında ise ‘xapeluçi’ kelimesini kullanırız. Ermenice sözcüklerde bu kelimeler de bulunur. Hemşincede yalan anlamı kazanmış bu kelime Ermenice sözcüklerde ‘xapel: kandırmak, aldatmak’ anlamına gelmektedir. Tabi biz xapel i yalan yerine kullanınca kandırmak yerine kelimemiz kalmamış ve ‘gandurmiş enuş’ demeye başlamışız.  Halbuki kelimeleri yerli yerine oturtsak ‘gandurmiş’ e hiç gerek kalmayacak.

 Mahir Özkan

Gor Dergisi Sayı 7 Sonbahar 2017