Latin Harfleri ile Hemşince Yazmak

Hemşince üzerine araştırma yapan Georges Dumezil, Bert Vaux, Uwe Blaesing gibi kimi akademisyenler ve Biryaşam dergisinin 8.sayısında(Ocak-Şubat 2010) Harun Aksu, Mahir Özkan ve Hikmet Akçiçek’in Latin harfleriyle Hemşince yazım için önerileri bulunmakla birlikte, Latin harfleriyle Hemşince yazım konusunda üzerinde mutabakata varılmış bir alfabe henüz mevcut değildir.  Biz GOR dergisi olarak şimdiye kadar önerilenler ve International Phonetic Alphabet (IPA) kriterlerini veri alarak, aşağıdaki harflerden oluşan, mümkün olduğunca sade bir yazımı tercih ettik. GOR’da yer alacak yazılar aşağıdaki harf ve kriterlere göre tashih edilecektir. 

	HARFLER		ÖRNEK KELİMELER
1	A              *1	a	arç “ayı”,  aver ”bozuk’, ali “yine”, an “o”,  aman~oman “kap”,  aman “öyle”
2	B	b	Bağ “soğuk”,  bedenuş “beklemek”, bidzig “küçük”, budzeg “yaban arısı”,                   bolokuş “bağırmak”,
3	C	c	caxkuş “yarmak”, cermag “beyaz”, cicu “solucan”, cor “çamur”, cut “salkım”
4	Ç	ç	çapuş “ölçmek”, çepuşke “yaranın kabarması”, çinçxaluş “ip yumağının dolanması“,            çokut “çirkin”, çust “çabuk”
5	D	d	dandz~dondz “armut,  deşgar “dışkapı”,  diz “kene”,  dodig “sepet ayağı”,  dun “ev”,”
6	E	e	egi “geldim”,   elluş “çıkmak”,  Enguş “düşmek”,  ergink “gökyüzü”,
7	F	f	ferengul ~ farsunka  “ambar kilidi, kilit”,  ferferuş “hızlı hızlı esmek” anlamında yansıma kelime
8	G               *2	g	gargeduş “yamamak”,  genig “kadın”, geyiç “taşıyıcı”, giv “sakız”, gor “imece”,               gud “tavuk yemi”
9	Ğ	ğ	ğarat “çabuk”,  ğiyap “çakal”,  ğolopa “ham-olgunlaşmamış yeşil kabuklu ceviz”,
10	H	h	hats “ekmek”,  helun “boncuk”,  hivand “hasta”,  hort “dana”, hund “tohum”
11	I	ı	Hemşince’de I sesi yoktur, Hemşinceye Türkçeden geçen kelimelerde nadir olarak kullanılır.
12	İ	i	İgun “akşam”,  im “benim”,  inatin “ötede”,  isatis “beride”
13	J	j	Jajuş “sarsmak”,  jemnuş “yetişmek”,  joğvuş “toplamak”
14	K               *3	k	kar “taş” ,  kal  “kurt”,  kar “kuzu”, kelox “kafa”,  ked “dere” , kint “burun”,                      kord “kurbağa”,  kud “bere”
15	L	l	Lag “köpek yalı”,  ler “yayla”,  lizu “dil”,  lobiya “fasülye”,  luş “ağlamak”,
16	M	m	mart “adam”,  mernuş  “ölmek”,   mina “bizden”,  mozi “düve”,  mux “duman”
17	N	n	Nağ “dar”,  neşan “nişan”,  niyaz “rüya”,  nor  “yeni”,  nuzul “felç”
18	O	o	obol “bırak”,   odvi “bacak”,  omar~amar “yaz”,  or “gün”
19	Ö	ö	Göl “göl”  Ö sesi Hemşince’de yoktur, Hemşinceye Türkçeden geçen kelimelerde nadir olarak kullanılır.
20	P	p	Pats “açık”,  peşok “ufantı”,  piyan “ağız”,  pos “düz alan”,  putenuş  “bakmak”
21	R	r	ertuş “gitmek”,  cortuş “yolmak”  R sesi Hemşincede kelime başlarında nadir yer alır.
22	S	s	sar “dağ”, serpuş “silmek”, siyoğ “bir cins geniş yapraklı ot”, sorvuş “öğrenmek”,                         sun “kazık”
23	Ş	ş	şaş “deli”,  şebesnuş “vurmak”,  şim “kapı eşiği”,   şoğvuş “yoğurmak”,                              şunç “nefes-soluk”,
24	T	t	Tat “pençe”,  tetu “ekşi”,  tiz “karış”,  tuxulig “esmer”,  tonrze “katı-yoğun”
25	U	u	uduş “yemek”,  urpat “cuma”,  usti “nereden”,  uzuş “istemek”
26	Ü	ü	Gül ”gül” Ü sesi Hemşincede yoktur,  Hemşinceye Türkçeden geçen kelimelerde nadir olarak kullanılır.
27	V	v	Var “acı”,  veyi “yukarı”,  vijiğ “bir koyun cinsi”,   vordağ “nerede”,
28	Y	y	Yaşiğ “tahta sandık”,  yes “ben”,  yixme “eğrelti otu”,  yux “böğürtlen”
29	Z	z	Zate “hiç”,  zermax “bir cins ot”,  zibil “kırıntı”,   zongag “çan”,
30	X              *4	x	xavağ  “üzüm”,  xağ ”oyun”,  xelk “akıl”,  xiyar ”salatalık”,  xod ”ot”,   xup “kapak”
31	TS             *5	ts	tsak “yavru”,  tsen “ses”,  tsi “at”,  tsun “kar”,  tsoyin “buğday”,  tsutsenuş “göstermek”
32	DZ            *6	dz	Dzag “delik”, dzepuş “tıkamak”, dzidzağuş “gülmek”, dzov “deniz”, dzung ”baldır”,          adz “keçi”,  gadz “köz-kor”,  adzeli “ustura”

*1-  Hemşincede “a” harfi,  biri  “arç: ayi,  aver: bozuk” kelimelerindeki gibi teaffuz edilen,  diğeri de “ali: yine, andi : ondan” kelimelerindeki gibi daha yumuşak telaffuz edilen “a” olmak üzere iki şekilde telaffuz edilmektedir.

*2- Hemşincede “g” harfi,  biri “geyiç: taşıyıcı,  gargud: dolu” kelimelerindeki gibi telaffuz edilen, diğeri de özellikle “g” harfinden sonra “e” harfi geldiğinde “genig: kadın, gedric: erkek” kelimelerindeki gibi daha kalınca telaffuz edilen “g” olmak üzere iki şekilde telaffuz edilmektedir.

*3- Hemşincede” k” harfi, biri “kar: taş,  ked: dere” kelimelerindeki gibi telaffuz edilen, diğeri de özellikle “k” harfinden sonra “e” harfi geldiğinde “kelox: kafa,  kedal: kaşık” kelimelerindeki gibi daha kalınca telaffuz edilen “k” olmak üzere iki şekilde telaffuz edilmektedir.

*4- Hemşincede bolca var olan ve genizden gelen hırıltılı ses karşılığı (üzüm, akıl, toprak, oyun kelimelerinin Hemşince karşılıklarının ilk harfi/sesi) hangi harf veya harflerin kullanılacağı konusunda tereddüt vardır. Ülkemizde Türkçe alfabe kullanımından gelen alışkanlıkla bu ses karşılığı genellikle “ğh” harf ikilisi kullanılmaktadır. Ancak akademik olarak, dil bilimi açısından IPA (International Phonetic Alphabet) gereği genizden gelen bu hırıltılı ses karşılığı “X” harfinin (xavağ: üzüm,  xelk: akıl,  xod: ot,  xağ: oyun şeklinde) kullanılması gerekmektedir. Bu akademik kriter ve Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyinin benimsemiş olduğu 34 harfli Türk Dilleri Ortak Alfabesi’den hareketle “X” harfi Azerbeycan, Özbekistan, Karakalpak ve Kazan Tatarları gibi Türki halkların alfabelerinde kullanılmaktadır. Ayrıca  Rus, Laz ve Kürt alfabelerinde de bahsedilen ses için “X” sembolü  kullanılmaktadır. 

GOR’da yazarının özellikle “ğh” harf ikilisini kullanmayı tercih ettiği yazılar,  yazarının tercih ettiği şekilde yayımlayacaktır, diğer yazılarda bu ses karşılığı  “x” harfi kullanılacaktır.

*5-*6- Bu iki ses, Latin alfabesinde tek harf olarak karşılıkları olmadığı işin “ts” ve “dz” harf ikilileriyle yazılmaktadır.

Gor Dergisi Ekibi