ÇOĞUL
1- Tek
heceli isimleri çoğul yapmak için sonlarına
-er çoğul eki getirilir.
lus (ışık): luser
dun
(ev): duner
şun (köpek): şuner tsi
(at): tsier
kork (halı): korker mad(parmak):
mader
2- Çok
heceli isimleri çoğul yapmak için -ner çoğul eki getirilir.
gadu (kedi): gaduner cugal (kazan): cugalner
enger (arkadaş): engerner kedal (kaşık): kedalner
postal (ayakkabı): postalner ator (sandalye): atorner
3- Bileşik isimlerde ikinci kısım tek heceli ise
sonuna -er getirilir.
heraxos (telefon): heraxoser havgit(tavuk): havgiter
putamad(başparmak): putamader kelxaşor(başörtüsü):kelxaşorer
4- Kuraldışı
çoğullar: Bazı Hemşince kelimelerde Klasik Ermeniceden kalma çoğul ekler
korunmuştur.
mart(adam): martik, marter kağetsi(köylü): kağetsik
genig(kadın): gendik dağa(çocuk): dağak
dağetsi(yerli): dağetsik
5- Sesli
harfle biten çoğul olmadığı için çoğullar belirli tanımlama edatı olarak -e eki alırlar. Belirli tanımlama
edatı aldıklarında –ere çoğul eki –iye biçiminde okunur.
duner: dunere
/ duniye şuner:
şunere /şuniye
kirker: kirkere /kirkiye martik: martike
/ martiye
FİİLLER
Bazı kural dışılıklar olmakla birlikte fiiller -el, -il, -al mastar eklerini
alırlar. Ancak bu eklerin tamamının yerine hemşincede -uş eki de kullanılmaktadır.
Hemşinçede olumsuzluk eki -ç ekidir.
Hemşincede günlük kullanımda yaygın olarak mastarlar ıllal / elluş : olmak
fiilinin -ç ekiyle olumsuz yapılarak mastarın önüne gelmesiyle de
yapılır.
Mastar mastarın olumsuzu
kirel (kiel)/ kiruş (keuş): yazmak ç’kirel
/ kiruş (keuş) çelluş
sorvil / sorvuş: öğrenmek ç’sorvil
/ sorvuş çelluş
xağal / xağuş: öğrenmek ç’xağal
/ xağuş çelluş
gartal / gartuş: okumak ç’gartal
/ gartuş çelluş
hedevil / hedevuş :izlemek,
takip etmek ç’hedevil /
hedevuş çelluş
BAŞINA ‘GU’ ALAN FİİLLER
Bazı tek
heceli fiiller başlarına ‘gu’ eki
alırlar. Bu fiillerin bazıları; luş / lal: ağlamak, devuş /dal: vermek, eguş /
kal: gelmek. Bu fiiller Standart Ermenicede de başına ‘gu’ alırlar.
gu lam
(kulam) gu kam (kukam) gu dam
gu las
(kulas) gu kas (kukas) gu das
gu la (kula) gu ka (kuka) gu da
gu lak
(kulak) gu kak (kukak) gu dak
gu lak
(kulak) gu kak (kukak) gu dak
gu lan
(kulan) gu kan (kukan) gu dan
BAŞINA ‘GI’ VEYA SONUNA ‘GU’ ALMAYAN
DÜZENSİZ FİİLLER
kidnuş /
kidnal (bilmek) gaynuş /garenuş /garenal (…e bilmek) unnuş /unenal (sahip olmak)
kidim garim unim
kides gares
unis
kida gara
uni
kidik garik
unik
kidek garek
unek
kidin garin
unin
yes ç’kidim,
tun kides, dun unim, hats unim, hayeren gartal garim ama kirel çi garim.
Garenal (…e bilmek) yardımcı fiili ile kullanıldığında fiiller mastar halinde
kullanılırlar.
ŞİMDİKİ ZAMAN KİPİ
Hemşincede Türkçedekinin aksine şimdiki zaman – geniş
zaman ayırımı yoktur. Şimdiki zaman çekimlerini kirel / kiruş (yazmak), sorvil
/ sorvuş (öğrenmek), xağal / xağuş (oynamak) fiillerinde gösterelim:
kırel /kirel / kiruş /kiyuş
|
sorvil /sorvuş
|
xağal /xağuş
|
|
yes
|
gı kırem / kirim gu / kirigum/ keyim gu/keyigum
|
gı sorvim/ sorvim gu/ sorvigum
|
gı xağam /xağam gu /xağagum
|
tun
|
gı kıres/ kires gu / kiregus/ kiyes gu /kiyegus
|
gı sorvis/ sorvis gu / sorvigus
|
gı xağas / xağas gu / xağagus
|
an
|
gı kıre/ kira gu / kiya gu
|
gı sorvi /sorvi gu
|
gı xağa / xağa gu
|
Me(n)k
|
gı kırenk/ kirik gu /kiriguk/ keyik gu / keyiguk
|
gı sorvink / sorvik gu /sorviguk
|
gı xağank / xağak gu / xağaguk
|
tuk
|
gı kırek / kirek gu / kireguk / kiyek gu / kiyeguk
|
gı sorvik / sorvek gu / sorveguk
|
gı xağak / xağak gu / xağaguk
|
aner
|
gı kıren / kiren gu / kireguk / keyin gu / keyigun
|
gı sorvin / sorvin gu / sorvigun
|
gı xağan / xağan gu / xağagun
|
Tabloda
gördüğümüz gibi şimdiki zamanda fiil sessiz harfle başlıyorsa “gu”
eki getirilir. Ancak fiil sesli harfle başlıyorsa istisnaları olabilmekle
birlikte genellikle fiilin başına “g” getirilir. Fiil başına gelen “g”
bitişik yazılır.
Bazı sesli
harfle başlayan fiillerin birinci tekil şahıs çekimleri şu şekildedir:
uzuş: g’uzim
(kuzim)/ istemek, uduş: g’udim / yemek, ertuş: g’ertam / gitmek, ardzuş:
g’ardzim / otlamak, enuş: g’enim / yapmak, epuş: g’epim / pişmek
Şimdiki
zaman çekiminde fiil köküne kişi çekim ekleri getirilir. Kişi çekim eki mastar
ekindeki sesli harfi içerir. Hemşincede -el, -il, -al eklerinin mastar eki
olarak kullanıldığının bir göstergesi de bu durumdur.
sorvuş/sorvil: sorv + i + m gu, sorv+i+s gu
xağuş/xağal: xağ + a + m gu, xağ + a + s gu
kiruş/kirel: kir + e + m gu, kir + e + s gu
Şimdiki Zamanın Olumsuzu
kirel/kiruş
|
sorvil/sorvuş
|
xağal/xağuş
|
|
yes
|
kire çim
|
sorvi çim
|
xağa çim
|
tun
|
kire çes
|
sorvi çes
|
xağa çes
|
An
|
kire çi
|
sorvi çi
|
xağa çi
|
mek
|
kire çik
|
sorvi çik
|
xağa çik
|
tuk
|
kire çek
|
sorvi çek
|
xağa çek
|
aner
|
kire çin
|
sorvi çin
|
xağa çin
|
1.ve 3.
tekil ve 1. ve 3. toğul kişilerde ‘çe’ eki ‘çi’ ye dönüşür.
Şimdiki Zamanda Soru
Hemşincede
soru, soru sözleri dışında, “ta” eki ile yapılır.
tuk
hamşesnag sorvek gu ta? (Siz hemşince öğreniyor musunuz?)
mek anots
hede xağak gu ta? (Biz onlarla oynuyor muyuz?)
aner im
anunes kire çin ta? (Onlar benim adımı yazmıyorlar mı?)
Oratsuts / Takvim
dari: yıl
darva
yeğanak / mevsim: mevsim
amis: ay
şapat: hafta
or: gün
hakvan:
sabah
tsoreg:
öğlen
ikendi:
ikindi
igun: akşam
kişer: gece
ereg: dün
aysor: bugün
hekuts:
yarın
oxt / vağt /
jamanak: zaman
entame
/ençağe /ayn jame: o zaman
saat / jam:
saat
dekika /
rope: dakika
saniye /
vargyan: saniye
darva
yeğanakner / mevsimler
aşun:
sonbahar
tsemer: kış
karun:
ilkbahar
amar: yaz
amisner /
aylar
nordari:
ocak
gyucuğ:
şubat
mard: mart
abril: nisan
mayis: mayıs
kiyaz:
haziran
çuruğ:
temmuz
ağostos:
ağustos
seftagyuz:
eylül
ortagyuz:
ekim
axergyuz:
kasım
garakeş :
aralık
orer /
günler
erguşapti:
pazartesi
yerekşapti:
salı
çorokşapti:
çarşamba
hengşapti:
Perşembe
urpat: cuma
şapat:
cumartesi
giragi:
pazarMahir Özkan
Gor Dergisi Sayı 2 Bahar 2015
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder