“Gavure” Ture Xepadz uni

Tatar’in Hafiz Hemdin Batum’an logor tartsadz, dunn  iyus mednelu, terane keloxe gax nestadzer. Metnuşier, Beşiroun Tuxe’in İbraime tsoğ me usats, saran tsemrantsu pad enuşan kukar. Selam eyed keloxe gax halivorin, “xayirdur Hemdi emica inç ağav, Batuman inçik aver xabar ta go, inçi keloxed gaxtskadz unis” deyi hartsuts. Hafiz Hemdin “Harb elloğa gasin, Sarpin ture xepazd uni gavures, isti tus oç Turkiyetsan ook kal garnoğa, oç al mek ertal garnoğuk antus” asats. “İnç gases Hemdi emica, logor şunç aradz unaki, himi ali inçi harba, mek inç enoğuk himi, meg geses hoza a, meg gesiyes Turkiye’in, Xopa’iya.” Halivore tsen hanel çgarats. İbraime kiç m’al inçikert me sorvim deyi nestav halvorin mode. Memeg dzigaa koletsin, halivore me me, “Alamanin gavure dağe gungil çi, şad keşe çi Rusiyets hed al harb enoğa, tedbir garnu hukumates gasin, Gyurcike” asel garats, al al oç inke inçik hartsenel garats, oç al Hafiz Hemdin xosetsav.

İbraimin genige Xanume, Xopa’u Zurpicetsier, dadn u mare Zurpicinnen. Gaxtskets keloxe İbraime, tsoğe usets dune eyev. Xanume inç u hartsuts ya “ha” asats ya “ça” gedretsuts. Pan me gar ama hartsuts oç genige dağotse mode, ta inç ağav deyi. Hatse gian, nemaze ain hedev meg ergus zoovi isti indi xabretsin. Xanume Cemal’in u Aşe’in bargetsuts, eyev. “İnç ağav, inçi me bahes gu tun indzma, imotse ta inçi m’ağav” deyi hartsuts İbraimin. İbraime asel çgarats “inç bahoğum kina, inçik çgo, şad tatretsa asor andi a, yes bargoğum” asats. Vielav kenats bargetsav. İnçu aav aav kun elli çgarats, Xanumin dade, mare, axperdake, kuriye açvetse arçeve egin. Uine Xopaetsi engernin, Zurpicine kerin, kerun dağake mitke egin. Ternu pernel çgarats, ardesuke.

 Xanume keloxe xare, ocağe joğvets, dune avelets, amendake levats, dağake bişi uzadz unen akvantsu ama, xemure şoğvets. Kune eyev, kenats odan medav ana İbraime ter kun ağadz çer. “Tun indzi asel çes, imotse inçi me ağav” asats u kinte kaşuşi gebav. İbraime “ça, kunotse inçik ağadz ça, gavure ture xepadz uni” asel garats. Vaamedi ağav oç “Ture ta, vor tur” deyi hartsuts genige. “Gavures Sarpin ture xepadz uni, oç isti Turkiyen  iyus ertal garnoğuk, oç al aner kal garnoğun istus” asel garats İbraime. Caxketsav sirde Xanumin, ardesuke kiletsav eresn i var, sendgadelov eladz an kişere inçug akvan. Akvan saba nemazin yetkeşi, gendotse tseniye elluşi gebav memeg memeg, luş, kovuş kağe yaar xarevetsav guşloğ ellelu.  Gedrecnin Hafiz Hemdiin terane joğvevetsan ta inçik car kednuguk ta deyi.

Car mar kednul çgartsin, ora i or ancar orie şarvetsan yaar hed. Şad keşets oç dalikanlike asker joğvetsin kağannun, pertuçnin peynenun menats gendotse, barvenun. Martike car kedan oç gedretsin tseniye. Zurpicinan İbraimin kerin Beşiroğli Gadire Batum Furunciluğ gener, gertar kukar Xopa itus. Ali Zurpicinan Temalin xocan kuroçe dune kukar amsun meme ergus kağin dağotse Guran sorvetsnegur. Ture xepvetsav hedev, oç aner kal gartsin, oç al ook ertal kal garats Xopa itus.

 Darvu me hedev Almane Polshen medav, andi hedev al Almane, Fransize, İngilize, Amerikan...al menats oç,  aşxares yaar xarevetsav. Ergu dari keşets oç Alamane Rusiyets  iyus medav. Hamşetsike sinorin xepvuşin vare moliyetsan unitse hoketse darde engan. An çors hing darvun meç aşxeris inçug ençağe desevadz emmenu medz harbe ağav.  Meg araime Almane Kirime nas antsav ternu Sochin pobetsav, Adige, Karaçay, Kabardin, Balkar inçug Çeçenya Alman’in ape antsav. İnatn i ver  Moskovan i ver tem engav Almane. Çartevetsan millate, kağannun gedric menats oç, sade Sovyetin emmen millatan 20 miliyon mart merav. Asker ertoğnun şade yed tarnal çgarats, vov merav, vov esir engav çkidaats ook. Aspadz luşe kovuşe ali gendotse eed.

An hay huyi meç Pallignun kağannun meg mart me yes ginoğçim hosa astadz uni. Paxadz kenatsadza Turkiyen  iyus. Genoçe astadz uni ta inçak kal dari Gyucuğin dasnuoxte egi egi, egi oç kidatsi ta yes meradzim, tun ku cared put aa.  Marte Erzurum kenatsadza  hukumate andağ betemal Ermeninoun menatsadz kağannun dun, tur, hoğ devadz uni asu. Hedev yed egadza meg kişer me, axperdatse bila desevelu, oluşağe aradz nen antsadza sinore astevetsav. Mektub me kiradz vartiadz uni axperdatse. Haxiyed helal aek, affaek indzi, temengil çgartsi ispolor, tsezi obol genim gertam mer aşxarn  iyus. Ta xalesim sağ salim pobim Erzurum, balki or kuka tsezi al garnum Turkiyen  iyus, deyi kiradz uni. Ander mart, yed eguşe uine dağotse bila imatsenelu tsxenke eladz, meg or me andağ takadza, genign al gaynestanun memek bahanetsov tsen devadz done polore  erzevin bededetsutadz uni, martn al  edisoğe meme tseniye imatsadz, tsğenkin dzagan desadz u garadutin aradz uni axperdatsman.

İsa pansu imats, havas aav İbraimn al, “Turkiyen harbe medav oç, ispolor inç elloğa balli ça, yes al oluşağes arnum, kağduts paxçim ertam  Xopa itus, kelxenus ta inçik egoğa bare mer aşxerin ka” asats. Kağetsik vaz antsutsin, “inç kides ta an Pallige kenats nen pobetsav, balki tsponvetsav sinore nen antsnele” astin, inkn al cesaret enel çgarats. Morn u dadin al obol enel çgarats, aman perevetsan menatsin.  

Soğe 1943’in gamats gamats soy xabar eguşi gebav. Almane Moskovain arçetin harbin axtevetsav. Hedev al gungil çgarats paxav, yed kaşvetsav. Sovyete Ukuraynain hudude nen antsuts inçug Polshen kenats ter al gerta astin. Kiç me şunç arin millate. “Halbat Aspadz eresvenus put enoğa” astin. Şad keşets oç, işta an oxtunakner astevetsav ta Sovyetin askernun Almanin esir engoğ muslimannin Almanin askerin hed Sovyets  iyus harb ağadz unin. Batum, Kirim, Kafkas, Çeçenisatni muslimannin behuzur ağan. Hukumate aver put enuşi gebav muslimannun, yabanci tevats.

1944’in tsemran Gyucuğin meç meg kişere Çeçenin u İnguşin muslimannun keşetsin astin Sibiryan iyus, edetiyan al Mayisin Kirimin Tatarnin. Meg darde tamnelu megal darde arav Gyurcistan Batumi Hamşetsinun, Turkoun, Kurt, Can al inç u musliman go.   Kez mezi al inçik keşin gu ta deyi. Mitkenun engadze kelxvenun eyev. Keşan araç xabare kuka gastevi. Xabar eyev ta Beria’n Gyurcistan egadza, Borjongin çermuxan xema tatrutin garnu. Gyurcitsan bazi martik al por tsav unin, polor gasnin, ta inçina, “hosa al Mesket, Hamşetsi, Can, Turk, Kurt muslimanni gon, hekuts megal or iser hosa mezi bela eloğun, isots al keşik” deyi. Aman al ağav, an darin Axergyuzin meç Batumi Hamşetsinoun, Kurtoun, Mesketnun, Turkoun inç u musliman milat go meg ori me meç hedzetsutsin tirennun keşetsin Kazakistan, Kyirgizistan, Ozbekistan iyus. Dad mor mazaluğ, dun, tur, erzevar, adzuk, gov, hort, oçxar, şun al inçu go  obol ain edetvenun darc ağan tirenin meç.

İbraimin u Xanumin vare al medzer, dun tur açvenin eyev oç, hokestanun gese Batum menats.  Cemale medzentsadz dasnuergu daragan ternu dalikanlier, mali havas gener, ergu amiser Gyurci meg tergetsu me malin hed Batuman yerek çors oru campa heru meg dağ me geşlainer. Emir u eyev hekuts igun Batuman tirenin heznoğek deyi cevcevatsin, aşxares kagetsin, ama paa aavoç, car kedan oç. Emire ispana astin  saltatnin, pernetsin ergusin al ergu semtan tirene tsketsin, emmenin bes. Cevcevunov bolokelov vielav tirene Batum’an.

Amisan aveli campa kenatsin, Kafkasin u Uralin tsunin, tsurdin meç. Puçe peçets temretsan, hivandnin, halivornin, dağake temengil çgartsin, voe tsurdan merav voe kaxtsenuşan, çartevetsan. Tirenin gung aradz dağnuke meradznin hoğe bila tenel çgartsin, obol ain aman... Batumi sevail havain sovor cang me Hamşetsin, keşadz dağn al yaar mod obol ain oç u Kazakisatn u Kyirgizistani tsurdin meç vatvetetsin.

İnatin Batumi Gyurci tergitse insanlukli marter, mart xergets emedeni, Cemale peim dadin more jemnetsnim deyi ama, ağav oç, jemnetsnel çgarats. Aner inçug Batum egin tirene vağe Kafkasin sare pobadzer. Done tarabain hing vets dari araç Batum mar, dad, kur yaar hed kaşvadz fotorafe menatsadzer. Dadove morove kuroçove xendats u dzidzağats done meç, meg keloğn i ver menats Cemale. Fotorafan garadutin arav andi hedev kani dari. Gyurcin uine dağan kidats Cemal’in al. Campa kedav nufuse antsuts, abretsav anots hed Cemale. Medzentsav mart ağav, vakite eyev garkets Gyurcin Cemalin. Oluşaği xarevetsav hedev al an fotorafe zate obol aav oç. Nor u kenats hede darav. Lizun yetim menats Cemal’in, andi hedev kani dari meg tağ Hamşetsi me desav oç. Arain Batum meg ergus xabar guttar anguce xiristiyan Hamşetsinoun, bazi al Erivani radiyotsan meg xaxme kimanar; ya meg xoske anlamiş gellir, ya ergus. Aman antsan darestane, more, dadin lizun moliyetsav hepten.

Hoyiven mer Hamşetsike, Kazakistan, Kyirgizistan al oçxari kolhoznun pan eyed hukumate, kelox xotuşi dzadzuk cot me. Kişer u zor polor antsav, tsune vielav kaun ağav, arakage tibav ali amar eyev. Obol ain oç Hamşetsik abruşe, ammur pernetsin hoğe, pane, gamats gamat sorvetsan havain, çeyin, tergitsnun,  amanov kani dari antsav, yaar tem elan, or eyev ali xabretsin, dzidzağetsan, harsnik ain, garkevetsan, unnatsin, dağake terçadetsan posiye, ali toenmiş ağan. Ağan ama oç Batume molei gartsin, oç al Xopai kağannukn u xesimnun.

Karsun daritsan aveli antsav aman. Xanumn u İbraime halvortsan, voe Cemal’in varan, voe abruşin zoran, şad abretsan oç meran kani me dari araç. Aşen garkevetsav Tataroğlestanun, oluşağ ağav. An karsun darvun meç şad pan antsav Sovyetin abroğnun kelxun. Dağan dadin hed tsektsin, axpare axpore hed, asor hukumatin mod elloğe hekuts Sibiryan iyus keşetsin. Ergus inçi me hartsenoğe xelara astin timarxana tsketsin. Medz me ovaniye makinenin medan torxetsin, fabrika al şinetsin, erginkn al elan. Millatn al taduşi pan, kelxenin xotuşi dun, gartuşi maktab, hivandutinin ertuşi xastaxana unik astin şukrain abretsan. Meg arai me hukumate ganun honets Çeçen muslimannin yed tartsan uintse aşxarn iyus. An arain inçbes ağav ana kani me xane Hamşetsi al yed tartsan Gyurcistan i var, Poti kenatsin. Megal Hamşetsikn u Mesketnin al balki mek al yed tarnak gu Gyurcistan iyus Batum iyus deyi car monkatsin. Moskovan kenatsin hukumate elan, Tiflis kenatsin Gyurciin hukumatin hed xabruş. Ama car kedan oç. Çors hing dari antsnelu Poti’n i yus ertoğ  Hamşetsinoun ali yed keşetsin Sibiryan iyus. Havasnin meçvenun menats, tartsan paniye put ain. Aman antsav darestane.

Hedev, şad hedev cagate xad mart me elav glastnost  asats, perestroyka asats, kiç me şunç arin millate. Ali mitkoun Batume, Batumi kağannuke obol ağadz dun, tur eyev Hamşetsets. Fursat kednoğnin meme ergus Batum kenatsin, put ain dadoun, maroun, baboun, mamoun abradz dağnuke,  himi uintse denoun Gyurcike nestadzen, hoğiye aner torxegun.  Kelxvenin gax yed tartsan.

Glastnoste, perestroykan ummiş ağadznun bes ağav oç, şad antsnelu, Sovyete ali xarevetsav, fabrikanin gungetsan, hukumate zayiftsav, hosa huna gudrat unnoğnin ape antsutsin emmen şe, maktabnun, hukumatin dairenun koluşi kyomur menats oç,  xastaxananin ilaç kedan oç, panie aver kenats. Millate fukaratsan, car monkatsin ali.

An oxtunake Cemale ternu vatsune pobuşi halivorer. Meg or me erzevatsan, adzukan pancar, pazunk, hamim, beras inçikert me kağadz, kiç me banir u yağ ağadz, Batumi pazare piadz unir. Dzaxoğ inçikert me arnoğer dunn i ver. Tsurd meg aşnan or mener. Millatn al uintse bes fukaraen, ook al inçik arnul çer, egoğe nen gantsnir.   Gençten ergu mart egin Cemalin tablain arçeve gungetsan, put ain kiç me, isa kania, ina kania deyi hartsutsin Rusça. Obol ain, nen antsan inatu tezgahe. Ergu mart megal tezgahin inçi me put enele teme xabregun yaar hed. Cemale uine hayin inatian egoğnun put gener ta balki mege inçi me garnu deyi. Martotse tsene anguce guttar arain, xabradznun voe kimanar voe imanal çer. Martotse megin xabarnun, “iser”, “kez”, “kağetsi”, “harts.....” asuşe imats ana inçi me ağav Cemalin, sirde teptepats, keloxe xarevetsav, teviye boşalmış ağan, şunçe kenats, nestav bidzig atorin vaan. Nen antsan kenatsin martikn al. Obol aav oç an ergu xabare Cemalin, “iser” “kağetsi”, “kez” “kez..” “kez......”, “Kez ta...?, kez ta...? ” asats Cemale Hamşesnak, kani darvu hedev Hamşesnak xabar me  elav peynan. Tursterav dağnan, Hamşesnak “iser” asats “iser” Hamşetsiin, inkn al şaşurmiş aav Hamşesnak xabarnun peynan vatuşin. Terav edetvenun jemnets martotse. Hartsuts Rusça “tuk” asats “vovek?”. “Mek” astin ergu mart “Goriyat kağanik”. Cemale asats ta “yes al Goriyat’anim, tsezi cançeçim u?” “Mek” astin martike “isti karsunuhing dari araç Goriyat’’an keşvats Hamşetsinounik.”  Cemale “yes al” asats, “yes al Hamşetsiim, Beşiroun İbraim’in dağan Cemal’nim .”  Sietsin yaar. Araç hanel çgartsin martike Beşiroun İbraime. Cemale as igun indzi musafir ağik, im dune ertak yes imdadan u immoran fotoraf unim balki andi haneguk asats. An igune Goriyat, Cemalin dune kenatsin. Cemal’in Gyurci genige Sofia’n sendukan hin fotorafe hanets epir. Yeek mart nestan put ain fotorafin. Zorlanmiş ağan ali. Hedev Aşe’in tserkan, “isa,” astin, “Oşin Tantoun Cemal’in mare Aşe’n elli oç.” Aner. Cemalin kure Aşen, Tataroğlestanun hars ağadzer, dağin anunn al Batum menatsadz ağpore anune tiadz unir. Cemal’e zor akvan aav, musafirniyove Batum inçan. Telefon ain martike, hartsutsin, tesdik ain, Cemal’es Aşe’in ağpar, Cemal’in kerin elluşe. Aşe’in dane telefone kedan. Cemal’e telefon aav kuroçe, xabrets, latsin. Karsunuhing darvu vara kur u ağpar yaar kedan. Karsunuhing darvu vara kuru ağpar yaar desan. Karsunuhing darvu vara Cemale xesimnun desav. Karsun u hing darvu vara Cemale dadin u more mazarluğe desav.

 
Aşxeris emmen dard, Cemal’in u Aşe’in dardin u varin bes tamni.   Aspadz oç harb da u oç al umets ayriluği dard.

Hikmet Akçiçek

Gor Dergisi Sayı 5-6 Sonbhar 2016- Bahar 2017

Not: Bu hikaye yaşanmış bir olaya dayanmaktadır.

1993 yılında Hopa Yoldere köyüne yayla komşumuz Hızır Başar’ın vefatı dolayısıyla taziyeye gitmiştik. Evde benim tanımadığım, Türkçeleri zayıf, Rusça ve Hemşince karışımı zorlanarak konuşan 30’lu yaşlarda bir kadın, bir erkek iki genç vardı. Kim olduklarını sorduğumuzda, rahmetlik Hızır abinin zamanında Rusya’da kalan halasının torunları olduklarını söylediler. Batum’dan Cemal’in kızı ile hikayede Ayşe olarak adlandırdığım Cemal’in kız kardeşinin oğlu, dedeleri İbrahim’in dayı çocuğunun taziyesine gelmişlerdi.